Familiewapens in Nederland’s Patriciaat

Elke in Nederland’s Patriciaat gepubliceerde genealogie wordt voorafgegaan door afbeelding en beschrijving van het wapen (of de wapens) van de desbetreffende familie. Slechts het wapenschild wordt hierbij weergegeven. De zogeheten schilddekking (helm, helmteken, dekkleden) en eventuele overige onderdelen en attributen, zoals schildhouders en wapenspreuken, worden besproken in de beschrijving.

Hoewel in de eerste decennia van de uitgave ook wel eens familiewapens werden weergegeven op afzonderlijke pagina’s, op groter formaat, in kleur en met schilddekking, waren de wapenafbeeldingen waarmee de genealogieën aanvingen tot en met jaargang 95 (2016/2017) steevast in zwart-wit. Daarbij zijn de kleuren van de wapens weergegeven door middel van het klassieke systeem van heraldische arceringen.

Vanaf deel 96 (2018/2019) worden de wapens in kleur afgebeeld. Deze worden verzorgd door Guus van Breugel, als heraldicus verbonden aan het CBG | Centrum voor familiegeschiedenis. Hij adviseert bovendien bij de beschrijvingen van de wapens. Hieronder staan voorbeelden van twee familiewapens in een oude en een recente uitgave.

Het is geen ongewoon verschijnsel dat een wapen in het verleden van een andere familie is overgenomen. Wanneer dat min of meer bewust gebeurde spreekt men van usurpatie. Het kan dan gaan om het wapen van een (al dan niet uitgestorven) geslacht waar de onderhavige familie in de vrouwelijke lijn van afstamde of aan verwant was. Vaker nog gaat het om het wapen van een (vrijwel) gelijknamige maar niet-verwante familie. Dergelijke overgenomen of geüsurpeerde wapens worden soms al vele generaties gevoerd, in een aantal gevallen zelfs al sinds de zeventiende eeuw. De overname van wapens van gelijknamige, niet-verwante geslachten nam echter vooral een hoge vlucht na het verschijnen van de monumentale Armorial général van J.B. Rietstap (1861, met aanvullingen in 1884 en 1887) en de zesdelige, geïllustreerde bewerking hiervan door Victor en Henri Rolland in de periode 1903-1926. Uit deze publicaties, met beschrijvingen dan wel afbeeldingen van de wapens van meer dan honderdduizend alfabetisch geordende families maar zonder bronvermeldingen, werd rijkelijk maar niet altijd even kritisch geput. De redactie beschouwt dit als een cultuurhistorisch verschijnsel en velt daarover geen oordeel. Toch kan een heropname een ‘correctie’ betekenen van een eerder gepubliceerd wapen, wanneer in eerste instantie een geüsurpeerd wapen werd vermeld en bij een volgende opname wordt gekozen voor een ‘rechtmatiger’, eventueel nieuw ontworpen wapen.

Er doen zich gevallen voor waarbij binnen een familie twee (of zelfs meerdere), geheel verschillende wapens werden – en soms nog worden – gevoerd. Daarvan worden wapens die ten tijde van publicatie niet meer door leden van de familie worden gevoerd doorgaans niet afgebeeld maar louter in de heraldische toelichting beschreven.

Enkele opgenomen geslachten voerden ten tijde van publicatie (nog) geen wapen. Andere families ontdekten – al dan niet terecht – na een eerste publicatie een wapen dat bij heropname alsnog werd gepubliceerd of namen juist in het kader van publicatie in Nederland’s Patriciaat een wapen aan.

In de oudere jaargangen werden de afgebeelde wapens louter beschreven, op een enkele uitzondering na zonder verdere toelichting. Vanaf deel 36 (1950) werd het steeds meer redactiebeleid om aandacht te besteden aan de herkomst en geschiedenis (ontwikkeling) van de wapens die in Nederland’s Patriciaat geboekstaafd werden. Tegenwoordig wordt hier nog uitvoeriger – en kritischer – op ingegaan. Te allen tijde wordt ernaar gestreefd aan te geven wie de eerste aantoonbare wapenvoerder binnen de familie was, met vermelding van de bron waaruit zulks blijkt en de datering. Kortom, ook de ‘genealogie’ van de wapens wordt in kaart gebracht, hetgeen bijdraagt aan de kennis van heraldische ‘zeden en gewoonten’ in vroeger eeuwen.